Waarom een tweede manuaal
op het orgel van Filosofenfontein zo belangrijk is.

(Arnout Malfliet)

Het nieuwe orgel van Filosofenfontein

Een goede aankoop…
Met de aankoop van het orgel in 2011 hebben we bij wijze van spreken de koop van de eeuw gedaan.

- Voor de bouw van een nieuw orgel betaal je tussen de 10 en de 20 000 euro per register, en tussen de 20 en 30 000 euro voor het hele mechanische en meubilaire werk. De nieuwwaarde van ons orgel is dus een slordige 120 à 150.000 euro.
- Wij hebben het orgel van orgelmakerij ‘Reil’ in Heerde in Nederland kunnen aankopen voor 5000 euro. Het verplaatsen, herschilderen en opbouwen van het orgel is gebeurd door vrijwilligers: Marcel Braekers, Geert Craps, Stijn Dekoninck en zijn medewerker, Peter en Arnout Malfliet hebben het orgel verplaatst en samen met René Van Meel en Gust Craps heropgebouwd. Stijn Dekoninck, onze orgelbouwer heeft het orgel geïntoneerd en speelklaar gemaakt. Doordat heel wat hulp van de kapelgemeenschap is gekomen hebben we de kosten daarvoor kunnen beperken tot een kleine 10 000 €.

Het huidige orgel heeft ons dus om en bij de 15 000 € gekost. Dat is 1/10e van de prijs die je er eigenlijk als nieuwbouwinstrument voor zou moeten betalen.

... met een beperking
Het feit dat we dit orgel tegen een zo lage prijs op de kop hebben kunnen tikken is o.m. te danken aan een ‘beperking’, met name dat het slechts één manuaal heeft. Het ontbreken van een tweede manuaal werd ook door de orgelmakerij ‘Reil’ als een handicap voor de verkoop gezien. Het heeft uiteraard ook mij (Arnout) doen twijfelen, maar in vergelijking met het positief-orgeltje zonder pedaal dat we gebruikten, is het nieuwe instrument ongetwijfeld een enorme stap vooruit. (Zie vorig document dat ik maakte i.v.m. de aankoop van het orgel.)

Sceptici zouden nu kunnen zeggen dat we ons op een eindeloos pad van verbouwingen en uitbreidingen kunnen begeven. Daartegenover kan ik slechts melden dat elke organist als eerste opmerking geeft dat het huidige orgel van Filosofenfontein een fantastisch instrument is en als tweede opmerking: ‘jammer dat er geen tweede manuaal is’. Een verdere uitbreiding naar meer dan twee manualen is echter totaal zinloos: de ruimte van Filosofenfontein en de liturgie verdraagt dat gewoon niet.

De toevoeging van een tweede manuaal vormt daarom het eindpunt van de werkzaamheden aan het orgel van Filosofenfontein.

Vier redenen voor de uitbreiding met een tweede manuaal

Het volume (geluidssterkte) van het orgel is voldoende: daar hoeven we niets meer te winnen. Het orgel is door Stijn Dekoninck, onze orgelbouwer, zeer goed geïntoneerd en zeer goed aangepast aan de akoestiek van de kapel. Tijdens de samenzang, wanneer de gekende liederen weerklinken, gebeurt het dat de organist zelfs alle registers kan ‘opentrekken’ en dat het volk net daardoor aangemoedigd wordt om boven de orgelklank uit te stijgen, en daardoor meteen ook zichzelf als gemeenschap te ervaren in één van de belangrijke elementen van de liturgie: de samenzang. Maar er zijn vier redenen om het orgel wel uit te breiden met een tweede manuaal.

1. Zachter!
De keerzijde van het huidige instrument is dat we het niet zacht genoeg kunnen spelen. Door de ‘beperking’ van de registers (6 op het manuaal en 1 op het pedaalklavier) is het zachtste register te groot van dimensie. Het orgel is oorspronkelijk gebouwd voor een grotere ruimte. Door de ingreep van Stijn is dit goed aangepast aan de akoestiek van de kapel.
Een tweede manuaal zou het mogelijk maken om de koorzang te begeleiden op een zachter register dan het zachtste register dat momenteel beschikbaar is. Je zou natuurlijk kunnen opwerpen: gebruik daarvoor dan het kleine orgel, maar iedereen zal meteen begrijpen dat heen en weer lopen tussen de strofen van een lied ondenkbaar is. Op het kleine orgel bezitten we niet de kracht om het volk te ondersteunen zoals dat op het grote orgel mogelijk is (zie eerste document).
De eerste belangrijke reden voor de bouw van een tweede manuaal is dus het volume: door een tweede manuaal kunnen we aan het grote orgel een zachte dimensie toevoegen. Het zal een zachtere klank hebben dan het huidige eerste manuaal.

2. Koor en samenzang
Hiermee zijn we bij een tweede, even belangrijke reden aanbeland, namelijk de mogelijkheid om tijdens één en hetzelfde lied een onderscheid te maken tussen koor en samenzang. Het is een relatief grote handicap om steeds weer registers te moeten wegduwen of bij te trekken wanneer de verschillende strofen alternerend door koor en samenzang worden afgewisseld; iets wat vrij vaak gebeurt in de zangcultuur van onze gemeenschap. Eén register wegduwen en bijtrekken gaat in sommige gevallen wel, al gaat dat meestal ten koste van de stabiliteit van het orgelspel; maar meerdere registers bijtrekken of wegduwen is een haast onmogelijke klus, zeker wanneer deze registers niet meteen onder of boven elkaar liggen. Daardoor krijg je dus minder contrast en reliëf in het orgelspel en wordt alles zowat met dezelfde (soms te luide) klank begeleid (we zijn terug bij één). Het snel moeten wegduwen of bijtrekken van registers zorgt bij de organist ook voor stress: het is voor sommigen al stressvol genoeg om überhaupt te spelen, laat staan ook nog van registers te moeten veranderen op een veel te kort moment.

Een organist kan echter contrast en reliëf in zijn orgelspel leggen, door op de twee manualen verschillende registers te trekken: veranderen van register is niet meer nodig, je verandert van klavier bij de afwisseling van koor met volk. Het is voor een organist ook veel gemakkelijker om tijdens een strofe, die door het koor of het volk gezongen wordt, een of meerdere registers bij te trekken of weg te duwen (indien de ligging van de akkoorden het toelaat) op het manuaal dat op dat ogenblik niet wordt gebruikt. De organist heeft dan een hele strofe de tijd om iets te veranderen.

3. Reliëf maken
Een derde reden voor een tweede manuaal is het mogelijke reliëf dat je kunt maken in een hetzelfde stuk, een orgelvoorspel bijvoorbeeld. Door een tweede manuaal kan je de melodie van een lied op één manuaal duidelijk hoorbaar spelen terwijl je de begeleiding veel zachter kan laten weerklinken. Je kan dus met zeer veel reliëf een lied tot op de schoot van het volk brengen, door de melodie in de verf te zetten. Nu is dit onmogelijk en ofschoon heel veel liederen zeer goed gekend zijn, klinkt toch alles even belangrijk en wordt zo de hoofdmelodie van een lied soms ondergesneeuwd door de begeleiding of de andere stemmen. Een bijkomende mogelijkheid die een tweede manuaal biedt, is om een strofe een octaaf hoger of lager te spelen, zodat het karakter ervan verandert.

De drie tot dusver genoemde redenen beklemtonen telkens hetzelfde punt: het komt de samenzang, m.a.w. de liturgie ten goede wanneer we een tweede manuaal zouden laten bouwen.

4. Meer literatuur
Er is echter nog een vierde reden, die ook wel met de liturgie verband houdt, maar daar ten dele ook los van staat: op een orgel met twee manualen kan voor en tijdens de misviering heel wat meer orgelliteratuur ten gehore gebracht worden dan op een éénmanualig instrument - muziek die nu niet speelbaar is omdat de melodieën elkaar kruisen en je met je eigen handen in de knoop geraakt. Men kan hierbij denken aan koraalvoorspelen waarvan de vertolking haast altijd twee manualen vereist. Daarnaast zijn er heel wat orgelwerken die slechts speelbaar zijn wanneer je op één manuaal alles een octaaf hoger speelt (op 4-voet bijvoorbeeld) en op het andere een octaaf lager (op 8-voet).
Die bredere orgelliteratuur kan voor, tijdens of na de viering ten gehore gebracht worden, maar daarnaast ook in concerten. Met een tweede manuaal kunnen we trouwens het orgel laten opnemen in de lijst van belangrijke orgels in het Leuvense zodat het eventueel in aanmerking kan komen voor orgelconcerten die gegeven worden door de huidige relatief dynamische orgelkring. Niet dat we erop uit zijn om zoveel mogelijk mensen in de kapel te halen, maar dankzij een tweede manuaal worden we een belangrijke medespeler en kunnen we eventueel op termijn dus ook aanspraak maken op enige ondersteuning al dan niet financieel.

Misschien is het ook belangrijk om wat nadruk te leggen op het concertkarakter van de kapel. De akoestiek is bijzonder goed en ware er niet de dichtbij gelegen snelweg, dan zou deze kapel door bekende ensembles gebruikt kunnen worden voor CD- en andere opnames. Voor concerten ligt de norm iets lager, en kan de kapel gebruikt worden voor bekend en minder bekend talent.

Voorlopig zitten we met een zeer goede bezetting van organisten die pro Deo de vieringen opluisteren. Ik vermoed dat dit nog wel enige tijd kan duren, maar uiteindelijk is het belangrijk om verder in de toekomst te kijken en ook voor later de optimale voorwaarden te creëren opdat het orgel zijn belangrijkste functie namelijk als begeleiding van de liturgie zou kunnen behouden. En dat we dus in diezelfde toekomst ook andere organisten kunnen aanmoedigen om op Filosofenfontein de liturgie te komen begeleiden.

Kosten?
Wat zou ons dat nu gaan kosten:
Ik voeg hierbij een mail van Stijn onze orgelbouwer. Uiteraard is het niet zo eenvoudig om een prijs te plakken op dit geheel. Er zijn veel te veel ‘variabele’ factoren. (Arnout Malfliet)

Hallo Arnout,
inmiddels heb ik een schatting gemaakt van de kostprijs van de materialen:
- btw inbegrepen ligt dat zonder pijpmateriaal om en bij de 3000 €; laat ons ruim rekenen bv. 3500€.
- Het okkazie pijpmateriaal waar ik voor kan zorgen: Bourdon 8 en fluit 4 raam ik op 3000€ (btw in); Voor een nasard, schat ik een extra 650€ (btw in). Dit is de duurste post, dus mochten jullie hier zelf geschikt pijpenmateriaal kunnen aanbrengen, kan dat een grote winst betekenen.
- Wat ik vervolgens voor mijn rekening moet nemen, is de intonatie.   Ik schat mijn werkuren daarvoor tussen 2000en 3000€ btw i
Dus als ik even snel een conclusie maak: dan zijn er sowieso volgende kosten te doen:
materialen + intonatie = tussen 5000 en 6500 € (btw in).
- Om mijn werkuren te minimaliseren zou ik me best beperken tot het uittekenen, plannen en begeleiden in het maken en plaatsen. Daar zullen sowieso al ettelijke uren in kruipen en ik schat makkelijk nog eens 2000€ (maar da's echt een ruwe en minimale schatting). Mochten jullie vervolgens de lade kunnen maken, met mijn coaching, en al het andere regel en paswerk (naar mijn plan) kunnen voorbereiden, dan is dat heel wat!  Ik ga uit van een scenario waar we regelmatig samenkomen en ik richtlijnen geef, en jullie kunnen uitvoeren. Ik heb ook wel een vriend architect die graag mee bouwt.  In welke mate dat belangeloos kan, moet ik polsen. Ik zet jullie 'op de werf' in gang en jullie doen de rest.  Zo hoef ik slechts enkele uren aanwezig te zijn.
Voilà, ik zou zeggen, denk daar eens over na, en laat gerust feedback weten.

Tweede manuaal voor het orgel van FF - schatting

materialen:    3500,00 €
pijpmateriaal: 3650,00 €
intonatie:      3000,00 €
werkuren:     2000,00 €
totaal:        12150,00 €